Τηλεόραση που σκοτώνει

Τρίκκας Μιχάλης
Ημερομηνία δημοσίευσης: 28/03/2010

Όλοι γνωρίζουν τη δύναμη της τηλεόρασης, αλλά μέχρι ποιο σημείο μπορεί να φτάσει; Επιβάλλει απλώς την παθητικότητα στο κοινό της ή μήπως και την πλήρη υποταγή; Είναι τελικά οι “ομιλούσες κεφαλές” των τηλεοπτικών οθονών οι απόλυτες εξουσιαστικές φιγούρες της εποχής μας; Τα ερωτήματα αυτά θέλησε να διερευνήσει ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον ντοκιμαντέρ που προβλήθηκε την προηγούμενη εβδομάδα στη γαλλική τηλεόραση. Στην πραγματικότητα, ήταν ένα πείραμα που κινηματογραφήθηκε και μεταφέρθηκε στα στούντιο ενός συνηθισμένου τηλεπαιχνιδιού.
Στο διάσημο πείραμά του με στόχο να ρίξει φως στους μηχανισμούς υπακοής στην εξουσία, ο καθηγητής του Γέιλ, Στάνλει Μίλιγκραμ, ζήτησε τον Ιούλιο του 1961, από μια ομάδα εθελοντών να πραγματοποιήσουν εικονικό ηλεκτροσόκ σε έναν άγνωστό τους ο οποίος βρισκόταν σε διπλανή αίθουσα. Οι ανυποψίαστοι εθελοντές πατούσαν το κουμπί, το οποίο υποτίθεται ότι προκαλούσε το ηλεκτροσόκ κάθε φορά που ο άγνωστος -ένας ηθοποιός που φυσικά δεν ήταν συνδεδεμένος με ηλεκτρόδια και απλώς υποκρινόταν ότι υποφέρει- απαντούσε λανθασμένα σε μια ερώτηση.
Οι "δόσεις" βαθμιαία αυξάνονταν. Έτσι, ύστερα από λίγο, ο ηθοποιός άρχιζε να τους εκπλιπαρεί με κραυγές να σταματήσουν. Οι περισσότεροι συμμετέχοντες συνέχιζαν όμως να πατούν το κουμπί, καθώς ένας απαθής επιστήμονας τους παρότρυνε: "Το πείραμα απαιτεί να συνεχίσετε", "είναι απολύτως απαραίτητο να συνεχίσετε", "δεν έχετε άλλη επιλογή, πρέπει να συνεχίσετε".
Η επανάληψη του πειράματος στον 21ο αιώνα έγινε στα στούντιο ενός ψεύτικου τηλεπαιχνιδιού, που είχε τον τίτλο “Η ακραία ζώνη”. Υποτίθεται ότι ήταν η δοκιμαστική, “πιλοτική εκπομπή” και οι συμμετέχοντες δεν είχαν να ελπίζουν σε κάποιο χρηματικό έπαθλο παρά μόνο στην ανταμοιβή να δουν τους εαυτούς τους στο “γυαλί”.
Ήταν αυτή ακριβώς η “προθυμία” πάνω στην οποία επένδυε ο σκηνοθέτης, Κρίστοφερ Νικ. Η ιδέα για το ντοκιμαντέρ-πείραμα του γεννήθηκε βλέποντας τη γαλλική έκδοση του τηλεπαιχνιδιού “Ο πιο αδύναμος κρίκος”. Η ευκολία με την οποία οι παίχτες δέχονταν τα εξευτελιστικά σχόλια της παρουσιάστριας ή ταπείνωναν τους συμπαίκτες τους κάτω από τις παροτρύνσεις της τον εντυπωσίασαν.
Θα μπορούσε ο τηλεπαρουσιαστής να εξελιχθεί σε μια πιο ισχυρή εξουσιαστική φιγούρα από τον επιστήμονα; Και πως θα αντιδρούσαν σε ακόμη πιο ακραίες συνθήκες; Αν δηλαδή αναγκάζονταν να κάνουν και αυτοί ηλεκτροσόκ σε έναν άγνωστο, για χάρη, αυτή της φορά όχι της επιστήμης, αλλά της τηλεθέασης;
Δίχως να γνωρίζουν και πάλι ότι επρόκειτο για έναν ηθοποιό -και με μόνη διαφορά ότι αυτή τη φορά μπορούσαν και να τον βλέπουν εκτός από τον ακούν- οι περισσότεροι παίκτες υπέκυπταν στις παροτρύνσεις του παρουσιαστή και την ιαχή “Τιμωρία” που φώναζε εν χορώ το κοινό στο στούντιο. Συνέχιζαν να το κάνουν ακόμη και όταν το θύμα ζητούσε με κραυγές να απελευθερωθεί από την ηλεκτρική του καρέκλα και να εγκαταλείψει το παιχνίδι. Ακόμη και όταν, στο τέλος υποκρινόταν τον λιπόθυμο.
Στο κλασικό πείραμα του Μίλιγκραμ, το 62% των συμμετεχόντων είχαν υπακούσει στις παραινέσεις του “επιστήμονα”. Το περιβάλλον του τηλεοπτικού στούντιο και οι παραινέσεις του σύγχρονου “αρχιερέα” εκτόξευσαν όμως το ποσοστό των πειθήνιων βασανιστών στο 81%! Ποια ήταν η δικαιολογία τους; “Ανησυχούσα. Αλλά την ίδια ώρα φοβόμουν μήπως χαλάσω το πρόγραμμα” δήλωσε ένας από αυτούς.
Οι περισσότεροι κινήθηκαν στο ίδιο μήκος κύματος. “Δεν διαθέτουν τα εργαλεία της ανυπακοής” συμπεραίνει ο Νικ. “Αν και δεν θέλουν να το κάνουν και προσπαθούν να πείσουν την εξουσιαστική φιγούρα ότι πρέπει να σταματήσουν, τελικά δεν τα καταφέρνουν”. Οι αντιστάσεις που γέννησε το σοκ του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου και του Ολοκαυτώματος -συνθήκες που γέννησαν την ιδέα για το αρχικό πείραμα- φαίνεται σήμερα να έχουν αδρανήσει.
Συνοψίζοντας τα συμπεράσματά του, ο Μίλιγκραμ σημείωνε ότι “απολύτως συνηθισμένοι άνθρωποι μπορούν να γίνουν ενεργούμενα σε μια τρομακτικά καταστροφική διαδικασία” και πως “ελάχιστοι άνθρωποι έχουν τα εφόδια να αντισταθούν στην εξουσία”. Εφόδια που, φυσικά, κάθε άλλο παρά καλλιεργεί η τηλεοπτική κουλτούρα. Και, φυσικά, ο Νικ δεν κρύβει σήμερα την ανησυχία του για το αποτέλεσμα της έρευνάς του: “Όταν αποφασίζει να καταχραστεί την εξουσία της, η τηλεόραση μπορεί να κάνει τα πάντα στους πάντες. Είναι μια απολύτως τρομακτική δύναμη.
Από την Κυριακάτικη Αυγή